تبیین دلایل اقتصادی فرار مالیاتی

فرار مالیاتی

فرار مالیاتی در حالت کلی اشاره به انجام اقدامات غیرقانونی از قبیل حساب سازی، عدم ارائه دفاتر رسمی، انجام فعالیتهای اقتصادی زیرزمینی و... به منظور فرار از پرداخت مالیات دارد. در این راستا و برای رسیدن به این هدف، درآمدی که مشمول پرداخت مالیات میشود، سودی که به آن مالیات تعلق می گیرد، میزان یا منبع درآمدها مخفی می گردد و یا اقداماتی که سبب تخفیف مالیاتی میگردند، به طور کلی بالاتر از میزان واقعی بیان می شوند.

گزارش فرار مالیاتی (سوت زنی مالیاتی)

گزارش فرار مالیاتی به معنای اطلاع‌ رسانی به مراجع ذی ربط در مورد فرار مالیاتی توسط افراد یا شرکت‌ها است. این گزارش‌ها می‌توانند توسط افراد عادی، کارکنان، مشاوران مالی یا دیگر افراد ارائه شود که به تخلفات مالیاتی آن مجموعه آگاه هستند. گزارش‌های فرار مالیاتی با هدف کمک به ادارات مالیاتی و قضایی انجام می‌شود تا تخلفات مالیاتی را شناسایی و تحقیق کنند و متخلفین را متوقف نمایند. 

گزارش‌ دهی ممکن است به صورت ناشناس بدون آشکارسازی هویت گزارش دهنده یا با افشا هویت گزارش دهنده انجام شود. بسیاری از کشورها قوانین حفاظت از گزارش‌دهندگان را دارند تا افرادی که از فرار مالیاتی را گزارش می‌دهند از انتقام و عوامل دیگر در امان باشند. این گزارش‌ها می‌توانند به دولت کمک کنند تا منابع مالیاتی خود را حفظ کرده و عدالت مالیاتی را در جامعه برقرار کند.

دلایل اقتصادی فرار مالیاتی

به منظور توسعه روش ها و ابزارهای مقابله با فرار مالیاتی و اجتناب از پرداخت مالیات، ابتدا باید درک روشنی از دلایل متفاوت بروز آنها داشت. دلایل بسیاری در این زمینه عنوان می شود که در این قسمت به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود. این دلایل و عوامل را می توان به دو دسته کلی عوامل نهادی و عوامل اقتصادی تقسیم کرد.

هنجارها و کنش های اجتماعی، عدالت مالیاتی، فساد ماموران مالیاتی، عدم گسترش فرهنگ مالیاتی در جامعه، عدم مبادله اطلاعات کامل، نبود سیستم نظارت و پیگیری در اخذ مالیات، عدم استقبال از تسلیم اظهارنامه های مالیاتی و ضعیف بودن ضمانتهای اجرایی در این مورد، تاخیر در وصول مالیات، مشكالت مربوط به تشخیص علی الراس مالیات، قوانین پیچیده و متعدد، عدم شناسایی مودیان و مستند نبودن میزان درآمد آنها، وجود معافیت های وسیع و متنوع و... برخی از عوامل نهادی می باشند.

همچنین نرخ مالیات و بار مالیاتی، درآمد مالیات دهندگان، نرخ های تورم و بیكاری، آزادسازی تجاری، اندازه دولت و ... برخی متغیرهای اقتصادی هستند که در فرار مالیاتی نقش دارند. بدون شک رواج و گسترش فرار مالیاتی در هر کشوری تابعی از شرایط اقتصادی است و این شرایط بستگی به ساختار هر کشور دارد. در ادامه به طور خلاصه به مهمترین عوامل اقتصادی موثر برفرار مالیاتی اشاره می گردد.

• بار مالیاتی: نرخ های مالیات بالا و بار مالیاتی از مهمترین علل فرار مالیاتی محسوب می شوند. نرخ مالیات بیشتر منجر به یک افزایش قوی در سرمایه گذاری های اجتماعی شده و فرار مالیاتی را افزایش خواهد داد. همچنین بار مالیاتی بیشتر منجر به افزایش فعالیت در بخش اقتصاد زیرزمینی می شود که به نوبه خود فرار مالیاتی را افزایش خواهد داد. فرض معمول این است که افزایش در بار مالیاتی یک گرایش قوی را برای نیروی کار به سمت اقتصاد زیرزمینی ایجاد می کند.
• اندازه دولت: در بسیاری از مطالعات، اندازه دولت و شدت قوانین و مقررات از علل اصلی گرایش به اقتصاد زیرزمینی و اقتصاد سایه ای ذکر شده است. افزایش در شدت مقررات، عامل مهمی در ایجاد انگیزه افراد برای ورود به اقتصاد غیررسمی بوده و منجر به افزایش فرار مالیاتی می شود. افزایش در شدت مقررات، عامل مهمی در ایجاد انگیزه در افراد برای ورود به اقتصاد غیررسمی و بنابراین افزایش فرار مالیاتی بوده است.
• درآمد مالیات دهندگان: یكی دیگر از علل فرار مالیاتی، درآمد مالیات دهندگان است. تشخیص وجود رابطه منفی و یا مثبت بین درآمد و فرار مالیاتی یک مسئله تجربی است. فرار مالیاتی با افزایش نرخ مالیات افزایش می یابد، اما از طریق افزایش احتمال تشخیص، افزایش نرخ مجازات و افزایش سهم دستمزد از درآمد، فرار مالیاتی کاهش می یابد. بنابراین هر چند درآمد مالیات دهندگان یكی از علل مهم تاثیرگذار بر فرار مالیاتی است، ولی وجود یک رابطه منفی و یا مثبت بین درآمد مالیات دهنده و فرار مالیاتی را باید به صورت تجربی تعیین کرد.
• بیکاری: در قرن حاضر، یكی از بزرگترین مشكلات اقتصادی جوامع بیكاری است. در کشورهای جهان سوم، بیكاری می تواند خطرات بسیاری را متوجه جامعه و اقتصاد نماید. بیكاری نیز یكی دیگر از علل فرار مالیاتی است که اثر قابل توجهی بر فرار مالیاتی دارد. رشد بیكاری، انگیزه فعالیت در حوزه های غیرقانونی را افزایش می دهد و به افزایش حجم اقتصاد زیرزمینی کمک می کند که به نوبه خود به فرار مالیاتی بالا منجر خواهد شد.
• تورم: رشد سطح عمومی قیمت کالاهای مصرفی اثر قابل توجهی بر افزایش فرار مالیاتی دارد. با افزایش سطح عمومی قیمت ها، بسیاری از خانوارها زیر خط فقر قرار می گیرند. فقر و ناتوانی در تامین حداقل درآمد، انگیزه ورود به اقتصاد زیرزمینی را افزایش می دهد که خود منجر به فرار مالیاتی بیشتر می شود.
• آزادسازی تجاری: محدودیت های تجاری و باز بودن اقتصاد، عامل دیگری است که اثر مهمی بر فرار مالیاتی دارد. افزایش محدودیت های تجاری باعث گسترش اقتصاد زیرزمینی می شود. اعمال محدودیت های تجاری منجر به این می شود که واردات و صادرات به صورت غیرقانونی و قاچاق انجام گیرد و باعث افزایش فرار مالیاتی شود. همچنین با کاهش محدودیت های تجاری از قبیل سهمیه بندی ها، تعرفه های بالا و... می توان حجم فعالیت های قاچاق کالا را کاهش داد. در کشورهای در حال توسعه،علاوه بر محدودیت های تعرفه ای، از سیاست های غیرتعرفه ای نیز استفاده می شود. 

فرار مالیاتی در ایران

نتایج مطالعات متعدد در اقتصاد ایران نشان داده است که علیرغم افزایش توان جامعه برای پرداخت مالیات، تلاش مالیاتی تغییر چندانی پیدا نكرده است. میزان فرار مالیاتی در اقتصاد ایران در حال افزایش بوده است. بنابراین می توان پیشنهادهایی را جهت مقابله با روند رو به رشد فرار مالیاتی در ایران به شرح زیر ارائه نمود:

صمدی، علی حسین و تابنده، رضیه. (1392). فرار مالیاتی در ایران (بررسی علل و آثار و برآورد میزان آن). پژوهشنامه مالیات. ۲۱(۱۹) :۷۷-۱۰۶.

• کاهش شدت قوانین و مقررات: یكی از علل گسترش فرار مالیاتی و انجام فعالیت های غیررسمی در هر اقتصادی محدودیت های تجاری و شدت قوانین و مقررات می باشد. افزایش محدودیت های تجاری و شدت قوانین و مقررات اعمال شده بر معاملات که ناشی از افزایش اندازه دولت می باشد در کشورهای در حال توسعه یكی از عوامل اصلی گسترش فرار مالیاتی است. با اعمال اکثرا به صورت غیرقانونی و از طریق قاچاق قوانین و مقررات شدید، معاملات انجام می گیرد که منجر به افزایش شدید اندازه فرار مالیاتی می گردد. 
• اجتناب از افزایش بار مالیاتی: چنانکه نتایج این مطالعه نشان داد با افزایش بار مالیاتی اندازه فرار مالیاتی در ایران افزایش می یابد. بنابراین اگر هدف افزایش در آمدهای مالیاتی دولت باشد این امر با افزایش بار مالیاتی بالا میسر نخواهد شد. نرخ های مالیاتی بالا (مالیات بر درآمد، مالیات بر شرکت ها و ...) و همچنین نرخ های جریمه پایین در گسترش فرار مالیاتی نقش مهمی ایفا می کنند.
• مبارزه با بیكاری: بیكاری یكی ازعوامل پیدایش و گسترش فرار مالیاتی در ایران می باشد که با افزایش بیكاری، گرایش به فعالیتهای غیررسمی و غیرقانونی افزایش پیدا می کند. بنابراین با اجرای سیاست هایی برای کاهش بیكاری از قبیل اشتغالزایی و گسترش فرصت های کاری می توان تا حدودی از حجم این پدیده کاست.
• مهار تورم: با افزایش تورم، انگیزه ورود به اقتصاد زیرزمینی افزایش می یابد. لیكن با اجرای سیاست های پولی مناسب می توان از تورم و آثار زیان بار آن به خصوص فرار مالیاتی جلوگیری کرد. 
• توجه به کاهش همزمان نرخ جرائم مالیاتی، هزینه های تنظیم مالیاتی، میزان فعالیت اقتصاد غیررسمی و اندازه وقفه های مالیاتی برای جلوگیری از فرار مالیاتی ضروری است.

سخن پایانی

فرار مالیاتی یکی از معضلات بزرگی است که دولت با آن دست و پنجه نرم می‌کند. سالانه هزاران میلیارد از کسری بودجه شامل فرارهای مالیاتی می‌شود. همین موضوع آسیب‌های اقتصادی زیادی را برای کشور به همراه دارد. دور زدن مالیات از شکاف‌ها و خلاهای موجود در قوانین مالیاتی نشات می‌گیرند. به همین دلیل باید تدابیر لازم در این زمینه صورت بگیرد. افزایش فرارهای مالیاتی منجر به بی‌انگیزگی سرمایه‌گذاران و افزایش شکاف طبقاتی در جامعه می‌شود. با این حال برای جلوگیری از فرارهای مالیاتی جرائمی را برای مودیان متخلف درنظر گرفته‌اند. در این مطلب به بررسی دلایل فرارهای مالیاتی و جرائم مربوط به آن پرداختیم.